Internetowe archiwum kwartalnika Zesłaniec zostanie w 2024 roku przeniesione do Muzeum Pamięci Sybiru w Białymstoku
„Zesłaniec” - kwartalnik Rady Naukowej Zarządu Głównego Związku Sybiraków założony został w roku 1996 przez Wiesława Krawczyńskiego z Krakowa i Antoniego Kuczyńskiego z Wrocławia, osoby w życiu, których przejawiają się różne konteksty obcowania z Syberią - naukowe, zesłańcze, humanitarne, podróżnicze itp. Podobne wątki przewijają się także w biografiach członków kolegium redakcyjnego tego pisma: Anny Dzienkiewicz, Marii Bożeny Kuczyńskiej, Adama Dobrońskiego, Edwarda Duchnowskiego i Pawła Zworskiego. Nazwa „Zesłaniec” jest nawiązaniem do serii wydawniczej „Biblioteka Zesłańca” Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego we Wrocławiu, utworzonej w 1991 roku przez A. Kuczyńskiego oraz dodatku pod nazwą „Zesłaniec”, stanowiącego wkładkę do „Dziennika Dolnośląskiego” ukazującego we „Wrocławiu”(1991). Dodatek ten redagowali wówczas Anita Tyszkowska, Krzysztof Konopka, Antoni Kuczyński (inicjator utworzenia tego „dodatku”) i Tadeusz Kuranda (opracowanie graficzne winiety, przejętej później przez kwartalnik „Zesłaniec”).
Pismo należy do kategorii „non profit” i istnieje dzięki stałej pomocy Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz innych życzliwych darczyńców z kraju i zagranicy, wśród których są także byli Sybiracy, przekazujący na cele edytorskie swój przysłowiowy „wdowi grosz”. Zatroskani o los „Zesłańca” nadal prosimy nie zapominać, że kwartalnik jest „w stałej potrzebie” i przekazywanie finansowego wsparcia na ten cel na konto Zarządu Głównego Związku Sybiraków: PKO BP S.A. I/O Warszawa – nr konta: 85-1020-1013-000-0502-0149-8617 z dopiskiem „na cele redakcyjne „Zesłańca”!
Przyjęta dość szeroka formuła tematyczna kwartalnika „Zesłaniec” powoduje, że przedmiotem zamieszczanych w nim tekstów są zarówno artykuły o charakterze naukowym, jak i wspomnienia związane z polskimi doświadczeniami na syberyjskim zesłaniu. Ponadto dział „Kronika” rejestruje ważniejsze wydarzenia związane ze Związkiem Sybiraków w Polsce, a w dziale „Regał z książkami” publikowane są omówienia i recenzje dotyczące związków polsko-syberyjskich. W kwartalniku kumulują się więc bogate problemy z zakresu dziejów Polaków na Syberii od czasów najdawniejszych aż po dzień dzisiejszy. Szeroki wachlarz ogłaszanych tu prac ujmuje m.in. Syberię w historii i kulturze narodu polskiego, dzieje Kościoła katolickiego za Uralem, działalność administracyjną i gospodarczą na Syberii, dzieje nekropolii katolickich na tych ziemiach oraz wkład Polaków w badania etnograficzne i geograficzne na tym obszarze, wreszcie sprawy zesłań i deportacji w okresie drugiej wojny światowej oraz w pierwszych latach po jej zakończeniu. W pracach tych można po wielekroć odnaleźć myśli inspirujące do dalszych badań, a także upowszechnienia problemów dotyczących złożonych dziejów polskiej diaspory na Syberii i jej współczesnych związków z Macierzą.
Pismo już u początku drogi wydawniczej pozyskało szeroki krąg autorów z różnych ośrodków akademickich w kraju, a także z Rosji, zwłaszcza z jej syberyjskich rejonów (Abakan, Barnauł, Irkuck, Jakuck, Jużno-Sachalińsk, Nowosybirsk, Omsk, Tiumeń czy Tomsk). „Zesłaniec” stanowi ważną lekturę uzupełniającą z zakresu historii i cieszy się poczytnością wśród nauczycieli tego przedmiotu w szkołach średnich. Sięgają do niego także pracownicy naukowi i studenci, członkowie Związku Sybiraków oraz czytelnicy zainteresowani tematyką wschodnią. Oprócz stałych odbiorców krajowych, przede wszystkim Sybiraków oraz nauczycieli historii szkół noszących im. Sybiraków, pismo kolportowane jest do różnych stowarzyszeń polonijnych w wielu krajach świata, np. Anglia, Australia, Federacja Rosyjska, Nowa Zelandia, USA i inne. Egzemplarze „Zesłańca” znajdują się także w książnicach narodowych: Biblioteka Narodowa, Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Biblioteka Jagiellońska oraz w niektórych bibliotekach publicznych i akademickich.
Z tytułem pisma związane są zagadnienia związków polsko-syberyjskich w szerokim kontekście zesłań, poczynając od XVII stulecia oraz wkładu Polaków w działalność naukową, gospodarczą i cywilizacyjną za Uralem. Problematykę tę ujmuje się w piśmie jako część składową polskiego dziedzictwa naukowego, gospodarczego i cywilizacyjnego na Syberii. W sumie ten zaniedbany w naszej historiografii problem, dzięki publikacjom na łamach „Zesłańca” otrzymuje pełniejsze oświetlenie spraw związanych z polską obecnością na Syberii. Rzec można, że publikacje na ten temat tworzą ważne vademecum wiedzy o bardzo istotnych kwestiach wyraźnie ukazujących, że wbrew zesłaniom dali Polacy syberyjskiej ziemi swój trud, wiedzę i umiejętności.
Drugim ważnym nurtem przewijającym się przez karty „Zesłańca” jest dokumentacja życia codziennego zesłańców z okresu drugiej wojny światowej i pierwszych lat po jej zakończeniu na Syberii, w Kazachstanie, na Dalekim Wschodzie oraz w innych rejonach byłego Związku Radzieckiego. Zarówno pierwsza jak i druga problematyka wspomaga polskie stowarzyszenia w Federacji Rosyjskiej, a zwłaszcza w jej syberyjskiej części w zakresie odradzania kultury i świadomości etnicznej polskiej diaspory na tych obszarach oraz powstawania tam tzw. znaków pamięci związanych z zesłańczymi losami Polaków – np. memorialny kamień z tablicą wzniesiony w Tomsku, pamiątkowa tablica na miejscu dawnego cmentarza katolickiego w Tomsku, krzyże wotywne we wsiach Białystok i Połozowo opodal Tomska, tablica pamiątkowa na budynku, w którym w okresie drugiej wojny światowej znajdował się Polski Dom Dziecka w Małej Minusie na Ałtaju, pomnik poświęcony polskim zesłańcom i badaczom ziemi jakuckiej (Jakuck), pomnik na mogile uczestników tzw. powstania nadbajkalskiego (1866), pomnik Bronisława Piłsudskiego w Jużno-Sachalińsku i inne.